Дала мәдениетіндегі әйел тағдыры

Орталық мемлекеттік кино-фотоқұжаттар мен дыбыс жазбалары архиві «Қазақ дала мәдениетіндегі әйелдердің мәртебесі» атты дөңгелек үстел мәслихатын өткізді.

«Архив-2025» мемлекеттік бағдарламасы аясында Орта­лық мемлекеттік кино-фотоқұ­жаттар мен дыбыс жазбалары архиві мамандары тарапынан 2022–2024 жылдары шетел архивтерінен – 73 кино, 41 – фо­но, 944 бірлік фотоқұжат әке­лін­ген. Құжаттардың дені Мәскеу маңындағы Краснодар ар­хиві, Армения, Беларусь, Моң­ғолиядан жеткен. Гер­манияның Гамбург қа­ласындағы кітапханада сақталған фотограф С.Дудиннің «Семей экспедициясына» қатысты суреттері көрменің мазмұнын аша түсті.

Фотоқұжаттар сол кезеңдегі қазақ даласындағы тұрмыс-тір­шілікті, әйелдер өмірінен мол мағлұмат береді. Директор Ілияс Ыс­қақовтың айтуынша, фотоматериалдар архив қорын толықтырып қана қоймай, жаңа зерттеулерге жол ашады. «XIX–ХХ ғасырлардағы құжаттарға сүйене отырып, қа­зақ қоғамында, әйелдердің алатын орны ерекше екенін және де ата-бабаларымыз қыз балаға құр­метпен қарағанын көрмедегі әр­бір фо­тоқұжат айғақтайды. Қазақ әйелдері бала тәрбиесімен қатар шаруа­шылыққа да ие болған. Әр су­реттің мазмұнына қарап, әйел­дің қазақ тұрмысындағы жа­уапкершілігі жоғары болғанын көреміз. Олар ерлермен тең атқа қонып, көшпелі өмірдің сын-сағатында мойымай, ерлікпен пара-пар іс атқарған», дейді Ілияс Башарұлы. Атап өткендей, архив мамандары шетел архивтерімен жұмысты жалғастыра отырып, ел тарихына қатысты қорлармен айналысып жатыр. Соңғы уақыттың өзінде Германия, Моңғолия елде­рінің әрқайсысынан 100 шақты материал әкелінген.

«Архив құжаттарынсыз ­­­гу- м­а­­ни­тарлық немесе жара­ты­­­лыстану-ғылыми білімді та­рихи тұр­­ғы­дан шынайы баға­лай алмаймыз. Аудио­визуалды мұрамызды сақ­тау арқылы ғана ата-бабалары­мыздан қалған мұраны, мәдени кодымызды сақтаймыз. Қазақтың мәдени коды ұлттың генотүрін анықтайтын құрылым іспетті әрі рухани мұра, салт-дәстүр, тіл, отбасы, шаруашылық жүйе­сі сияқты маңызды тармақтардан тұрады. Көшпелілер өркениетінің табиғатты пайдалануда мыңжыл­дық тарихы бар. Көшпелі халық­тар әлемі «terra incognita» болып табылады» дейді архив дирек­торының орынбасары Сәуле Са­таева. Сондықтан Ұлы далада болған ежелгі өркениет­тер­­ден қалған бай мұраны қас­тер­леу, архив құжаттары ар­қы­­лы ғылыми мәнін ашып, зерттеу­шілерді, ғалымдарды, педагогтер мен киноқұжатшыларды жақындастыра отырып, қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерделеуге және дәріптеуге бірлесе кіріскеніміз абзал.

Көрмеге қойылған фотоқұ­жаттардың дені ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Ақтөбе облысы Темір уезі, Павлодар облысы, Семей, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі әйелдер­дің тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Фотоқұжаттар қазақ әйелінің қашанда бет-жүзі жарқын, ажары ашық жүргенін, дәстүрлі тұрмыс-тіршілігіне сай орамал салу, тақия, бөрік кию, әшекей тағу дәстүрі қалыптасқанын, киім киісі, жүріс-тұрысы мен тұрмыстық, салттық бұйымдарды қолданудың әдебі мен ережесін сақтау арқылы көшпелі тұрмыстың өркениеттік қалпын сақтап отырғанын айғақ­тайды.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры Лейла Ахметова атап өткендей, қазақ әйелдерінің тұрмыстағы бет-бейнесі көбіне тарих тасасында қалып келді. Ұлт басынан өткен нәубет жылдарда ер адамдардың жүгін тең көтерген әйелдер бала өсіріп, отбасындағы ауыр тағдырды мойнымен көтере білді. Ендігі кезекте мұндай көр­мелерді еліміздің барлық өңірінде өткізуді дәстүрге айнал­дырған абзал. «Көрмеге қойылған әрбір фотоқұжаттан бір әйел ғана емес, тұтас ұлттың сол кезеңде бастан кешкен тағдыр-талайына қанықтық. Ел басына төнген нәубет жылдары қазақ әйелінің ұлтты сақтап қалған ерлік істерін әрқашан дәріптеп отыруға тиіспіз», дейді тарихшы.

Іс-шара аясында 1927 жылғы «Советский Казахстан» киножур­налы көрсетілді. Фильмге сол замандағы қазақ әйелдерінің кел­беті мен ұжымдастыру кезе­ңін­дегі тұрмыс-тіршілігі, қазақ ауы­лындағы социалистік қайта құру арқау болған. Дөңгелек үстелге қатысқан Ақмарал Ысқақ, Гүл­нар Елеуқұлова, Евгения Өте­шева, Гау­hар Бисенғалиева, Динара Асанова, Джулия Ғани, Назым Адамбай сынды белгілі ғалымдар, кинематографистер, суретшілер, музей мамандары көрме, фильм туралы пікірлерін біл­діріп, өз еңбектеріне арқау әйел тағдыры, болмысына қатысты зерттеулерімен бөлісті.

АЛМАТЫ