Қызыл майдың «бағын ашқан»

Көп ауруға ем болған қызыл майды өмірде көрмегендер кем шығар. Ал сол дәрілік өнімді өндіріске енгізген ғалымды екінің бірі біле бермес. Ол – фармаколог, медицина ғылымдарының док­торы, профессор, Ұлттық ғылым академиясының ака­де­ми­гі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Раиса Сәлмағамбетқызы Көзденбаева.

Оның әкесі Сәлмағамбет со­ғыс­тың алғашқы күнінен кетіп, әу­летке иелік етіп қалған әкесінің ағасы Бақыт Көзденбаев боранға қарамай шанамен келіп, келінін босандырып алған акушер-гинеколог Раиса Васильевнаның есімін шақалаққа берген екен. Сол сәби түбі дәрігерлік жолға түсті. Әрі жай емес, елімізде аса дамымаған салаға бет бұрды. Ақтөбе медицина институтын 1965 жылы үздік бітіріп шыққандықтан, оған Николай Пирогов атындағы Ресей мемлекеттік медицина универ­ситетінің аспирантурасына жолдама берілді. Аспирантураны 1968 жылы фармакология бойынша тәмамдап, ғылым кандидаты болды. Мәскеудегі оқуында көзге түскен Р.Сәлма­ғамбет­қызын сондағы университет басшылығы жағдайын жасап, жұмысқа алып қалды. Алайда сол жылы Ақтөбе медицина инс­титутына ректор болып келген 37 жастағы Төрегелді Шарманов Мәскеуге қайта-қайта хат жазып жүріп, бірде-бір ғылым кандидаты жоқ фармакология кафедрасына шақыртып алған. Содан бері ол отандық медицина ғылымын дамытуға аянбай тер төгіп келеді. Осы жылдар ара­лығында кейіпкеріміз 4 моногра­фия, 300 ғылыми мақала, 30 оқу құралын, 20 ғылыми-әдісте­мелік ұсыныс пен ақпа­рат­­тық кітапшаларды, орыс-қазақ ме­дициналық-фарма­кологиялық сөздігін жазды. 28 патент, алдын ала патент пен автор­лық куәліктердің иегері, сон­дай-ақ 11 фитопрепарат авторы атан­ды, 49 ғылым кандида­тын, 6 ғылым докторын даярлады.

Көп табысты жұмысының ішінде қызыл майды айрықша атап өтуге тұрарлық. Қазақ «Бала­ның жақсысы – нағашыдан» деген, кейіп­керіміздің нағашы ағасы Тайыр Шомбалов (Чумбалов) – Мәскеу ауыл шаруашылығы акаде­миясын бітірген, елімізде жаңа бағыт – өсімдіктер химия­сын қа­лыптастырған, 300-ден аса өсімдіктің полифенолдық құрамын зерттеп, көптеген биологиялық активті зат­ пен жаңа емдік препарат алып, медицинаға енгізген ғалым, химия ғылымдарының докторы, профессор. Ал Раиса Сәл­мағамбетқы­зы­ның нағашы атасы – Мәжит Шом­балов алғаш­қы қазақ дәрі­гер­лерінің бірі, Қазан уни­вер­ситетін бітірген Қазақстандағы тұңғыш фармаколог, чумолог дәрігер, рес­пуб­лика­­мыз­дағы дәріха­на жүйесінің негізін қала­ған. 1908 жылы еліміз­де алғаш рет Орал қа­ла­­сында оба­ға қар­сы зерт­хана аш­қан адам. Кейіп­кері­міздің анасы он үш жа­сында же­тім қалып, Мә­жит ағасының қолын­да тәрбиелен­ген­діктен нағашы атасы болып кеткен. Алматыда орналасқан осы Мә­жит атасының атындағы дәріха­наға жолы түскенде оған «Қызыл майдың» авторлары Владимир және Евгений Перепелица өнімнің құрамын көрсетіп, жалпақ жұртқа тарату үшін ғылыми негіздеуге көмек сұрапты. Ал майдың құрамын Евгений қатты ауырғанда дәрілік өсімдіктермен емдеген 106 жастағы кейуанадан алыпты. Сол жолы ағайынды екеудің дайындаған бір бөшке қызыл майын Ақтөбеге әкеліп, екі жыл бойы жануарларға тәжірибе жасап, майдың қабынуға, ауруды басуға өте пайдалы екеніне көз жеткізді. Сөйтіп, 1994 жылы елдегі фармакологиялық комитеттен, бір жыл өткенде Мәскеуде тіркеуден өткіз­ді. «Қызыл майдың» қол­данысқа енгізілуіне күш сал­ған ол осының бәрін бір тиын алмас­тан, сол кездегі зертхана­лар жағдайының сын кө­термейтініне қара­мастан, бас­тысы көп­тің қамы үшін жаса­ды. Тек ғалым­ға көмектес­кен сту­денттерге май автор­ларының үш жыл бойы 5 мың тең­ге­ден шә­кіртақы тағайын­дағаны көңіліне қуа­ныш ұялатқан-ды.

Осыдан соң ол Ақ­төбеде өсе­тін өсімдіктерді шәкірт­те­рі­мен бірлесе жинап, сарап­тамалық, клиникалық, химия­лық, радиация­лық тексерулерден өткізіп, қиын да көп жылға созылған жұмыстардың нәтижесінде 11 дәрілік өсімдік майын жасап шығарды. Сол дәрілік өсімдіктердің бесеуі, яғни мия, ошаған, шүкір, қалақай, түйежапырақ майы қолданысқа енгізілді. Ғылыми еңбегінің тео­риялық тұр­ғыда қалып қоймай, өнді­ріске енгізілгенін, сол арқылы халық та игілігін көр­се деген ниетпен «Сара» ғылыми-өндірістік коопе­ративін ашып, осы майларды өндірген. Бірақ әлемдік стандартқа сай болу үшін зауыт салу керек болып, жасы келген жан қаржы тартуға құлық танытпай, кооператив­ті жауып, барлық патентті «ФитОлеум» серіктестігіне берген екен.

Бүгінде еліміздегі дәріха­на­ларда препараттар толып тұр. Соның бәрі мемлекеттік тіркеуден өткізіліп, мемлекеттік регистрге енгізіледі. Кейіп­ке­ріміз 2005–2010 жылдары осы жұмыспен айналысатын Алматыдағы Республикалық дәрілік заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдарды және медицина техникасын сарап­тау ұлттық орталығының фар­макология басқармасын бас­қар­ды. Қазір де осы орта­лық­тың ғылыми білім беру ор­та­лығына басшылық етіп отыр. Фармакология басқар­масында жүрген кезеңде маман тапшы болғандықтан, Р.Сәл­мағамбетқызы елімізде қолда­нысқа енгізілетін әр дәрінің нұс­қаулығын таңнан түннің бір уағына дейін бас алмай жіті бақылады. Фармакологияда әлі күнге зерттелмей жатқан тақы­рып көп, ал соларға бас қоятын кейіпкеріміздей кәсіп иелері қат. Сол себепті де шығар, даламыз дәрілік өсімдіктерге бай бола тұра елімізде сатылатын емдік препараттардың көбі осы уақытқа дейін шетелдерден әкелінеді.