• 01-08-2025

Қазақстан инвесторлар мен өз болашағы үшін жаңа ережелер енгізеді

Орталық Азиядағы негізгі энергия өндірушілердің бірі Қазақстан газ бағасын ұзақ жылдар бойы терең субсидиялау саясатынан бас тартуға бағытталған күрделі, бірақ стратегиялық тұрғыдан қажет реформаларды бастап жатыр. Бұған басты себеп – ондаған жылдар бойы Қазақстан жанармайды ең арзан бағамен ұсынатын әлемдегі үш елдің қатарында болып келгенімен, бұл модельдің ел экономикасына теріс әсері мен жүйелі тәуекелдері шектен шығып отыр, деп жазады Egemen.kz.

Нәтижесінде бұл энергетикалық парадокс тудырды. Қазақстанда көмірсутек қоры мол әрі оларды шетелге экспорттап отырғанына қарамастан, ел ішіндегі газ тапшылығы шегіне жетті. Негізгі себеп – өндірістік инфрақұрылымның тозуы және инвестициялардың жеткіліксіздігі. Осы жағдай жаңа экономикалық модельге толық бетбұрыс жасау қажеттілігін айқындады. Бұл модель саладағы инвестициялық тартымдылықты арттырып, оны ұзақмерзімді тұрғыдан орнықты етуге бағытталған.

Теңгерімсіздік анатомиясы: тұрақсыз модель және оның жаһандық контексі

Қазақстандағы газ саласы көп жылдар бойы экономикалық жағынан тұрақсыз болды. Газ өңдеуші зауыттар ішкі нарыққа сұйытылған мұнай газын және басқа мұнай өнімдерін өндіріс шығынынан едәуір төмен бағада сатуға мәжбүр болды.

Сала мамандары мен құзырлы мекемелердің мәліметінше, ТМД-да бір тонна өндіру құны 128-147 доллар болғанда, реттелетін көтерме баға 82-96 доллар деңгейінде жасанды түрде бекітілген. Оның үстіне, ҚР Энергетика министрлігінің ресми болжамдары мәселенің ауқымын айқын көрсетеді: мысалы, 2025-2026 жылдарға Алматы қаласы мен Алматы облысы үшін тауарлық газдың болжамды құны мың текше метріне 98 долларды құрайды, ал дәл осы өңірлер үшін 2025 жылдың ортасына дейін бекітілген көтерме баға екі есеге жуық. Бұл тәсіл әрбір өндіруші үшін автоматты түрде тікелей шығындарды тудырды, негізгі бизнесті жоспарлы шығынды кәсіпке айналдырды және оны дамуға ынталандырудан толықтай айырды.

Өнеркәсіп негізінен ұлттық субсидиялаудың жасырын механизмі ретінде жұмыс істеді, мұнда ішкі сатудан түскен шығындар басқа, жоғары маржа мұнай өнімдерінен түсетін экспорттық кірістер есебінен өтелуге мәжбүр болды. Бұл баға диспропорциясы Қазақстанды әлемдік энергетикалық картадағы бірегей аномалия ретінде көрсетті.

2024 жылдың соңындағы деректерге сәйкес, халық үшін табиғи газдың орташа әлемдік бағасы бір кВт/сағ (дұрыс халықаралық салыстыру үшін пайдаланылатын энергия бірлігі) $0,086 деңгейінде белгіленсе, Қазақстанда ол әлемдегі ең төменгі көрсеткіштердің қатарында қалды.

Газдың қалыпты емес қолжетімділігі тек абсолюттік мәнде ғана емес, салыстырмалы түрде де жоғары болды: зерттеулерге сәйкес, Қазақстан тұрғындарға орташа табысқа жылына 10 мың текше метрге дейін газ сатып алуға мүмкіндік беретін газ құнының орташа жалақыға қатынасы бойынша Еуропада жетекші орынға ие болды, бұл әлем елдерінің басым көпшілігі үшін қол жетімсіз көрсеткіш. Тіпті кейде күрделі әрі энергияны көп қажет ететін ТМД-ның 1 литрі бөтелкедегі ауыз судың литрінен арзан тұрды.

Тікелей салдарлар: шамадан тыс тұтыну, инфрақұрылымның тозуы және көлеңкелі нарық

Газ бағасының қолжетімділігі ел ішінде шамадан тыс тұтыну мәдениетін қалыптастырды. 2024 жылы тауарлық газ тұтыну 9%-ға артып, 21,2 млрд м³-ке жетті, ал СНГ тұтыну 5,6%-ға өсіп, 2,42 млн тонна болды. Бұл өсім өндірістік қуаттылықтың артуымен емес, тұтыну шексіздігімен байланысты.

Ішкі сатудың шығынды болуы саланы жүйелі түрде қаржыландырудан айырды, нәтижесінде өндірістік инфрақұрылым қатты тозды. Соңғы үш жылда еліміздегі үш ірі мұнай өңдеу зауытында 400-ден астам жоспардан тыс тоқтау тіркелген. Мәселен, «ҚазГПЗ» зауытында қысымға төзімді құрылғылардың 98%-ы 40 жылдан астам уақыт бойы жұмыс істеп тұр.

Сонымен қатар, Қазақстан мен көрші елдердегі баға айырмашылығы қара нарық пен заңсыз экспорттың кеңеюіне жол ашты. Мысалы, автогаздың литрі Қазақстанда $0,21 болса, Ресейде – $0,36. Бұл жағдай Қазақстанның көрші елдердің тұтынушыларын жазасыз субсидиялауына алып келіп, ішкі нарықтағы тапшылықты күшейтті.

Стратегиялық жауап: ресурстық базаны кеңейту бойынша ауқымды бағдарлама

Қазіргі реформалар еліміздің тұрақты әрі инвестициялық жағынан тартымды энергетика моделіне көшуінің бір бөлігі. Үкімет 2028 жылға дейін бағаны өндірістік шығындарға сәйкес келетін деңгейге жеткізуді көздейтін ұзақ мерзімді Жол картасын қабылдады.

Бұл қадам тұтынушылар үшін ауыр болғанымен, инвесторлар үшін саланың болашақта табысты және болжамды болатынының нышаны. Жаңа стратегияның өзегі – газ ресурстары мен өңдеу қуаттылықтарын кеңейту.

Жаңа стратегияның орталық элементі ресурстық база мен өңдеу қуаттарын кеңейту бойынша ауқымды бағдарлама болып табылады. Мақсат – 2030 жылға қарай тауарлық газ өндіруді қазіргі 23 миллиард текше метрден 31 миллиард текше метрге дейін арттыру.

Бұған қол жеткізу үшін бірнеше бағытта жұмыстар жүргізіліп жатыр. Өндірістік секторда 2023 жылдың соңына қарай «Анабай», «Шығыс Өріктау» және «Рожков» кен орындары пайдалануға берілді. 2025–2026 жылдар аралығында жалпы алынатын қоры 50 млрд м³ астам «Батыс Прорва», «Орталық Өріктау» және «Барханная» кен орындарын іске қосу күтіледі.

Газ өңдеу саласында да ірі жобалар жүзеге асып жатыр. Атырау облысында Қашаган шикізаты негізінде жаңа газ өңдеу зауыты салынып жатыр. Алғашқы кезеңі жылына 1 млрд м³ газ өңдейді, 2030 жылға қарай екінші кезең – 2,5 млрд м³ қуатпен іске қосылады. Бұл жобаға Катардың беделді UCC Holding компаниясының қатысуы – реформаларға деген сенімнің көрінісі.

Сонымен қатар, Жаңаөзенде 900 млн м³ қуатты ГӨЗ салынып жатыр. Қарашығанақ кен орнында жылына 4 млрд м³ газ өңдейтін жоғары технологиялы зауыт салу бойынша келіссөздер жүргізілуде.

Бағдарлама құрамында басқа да стратегиялық жобалар бар. Атап айтқанда: Алматы ЖЭО-ларын газға көшіру, солтүстік пен шығыс өңірлерді газдандыру, «Бейнеу–Бозой–Шымкент» магистральды газ құбырының екінші желісін салу. Соңғы жоба 2025 жылдың сәуірінде басталып, газ құбырының өткізу қабілетін жылына 15 млрд м³-ке дейін арттырады.

Өндірісті арттырумен қатар, елдің транзиттік әлеуеті де күшеюде. 2024 жылы газ транзиті 10%-ға өсіп, 69,6 млрд м³-ке жетті. Өзбекстан экспорттаушыдан импорттаушыға айналған тұста, Қазақстан Ресей газы үшін маңызды транзиттік хаб ретіндегі рөлін нығайта түседі.

Ұзақ мерзімді перспектива және заңнамалық қолдау

Реформалардың стратегиялық мақсаты – тек отын нарығын тұрақтандыру емес, сонымен қатар терең өңдеуді дамытып, отандық газ-химия өнеркәсібін құру. Осы мақсатта заңнамалық база жаңартылып жатыр.

2023 жылы жер қойнауын пайдаланушылардан газ сатып алу формуласы қайта қаралды, нәтижесінде 2025 жылы өнеркәсіптік өндірісті бастауға дайын бес компания анықталды.

Энергия үнемдеуді насихаттау мақсатында Парламентте «Газды ұқыпты тұтыну туралы» заң жобасы қаралып жатыр. Ол газды есепке алуды цифрландыруды және нормадан артық тұтынғандар үшін жоғарылатылған төлем коэффициенттерін енгізуді көздейді.

Сонымен қатар газ-мотор отыны нарығын дамыту жөніндегі Жол картасы қабылданды. Ол қоғамдық көлік паркін жаңарту және автогаз құю компрессорлық станцияларын көбейту арқылы ішкі сұранысты болжауға мүмкіндік береді.

Жаңа әлеуметтік келісім мен нарық арасындағы тепе-теңдік

Бұл реформаларды іске асыру елдің экономикалық жүйесі мен қоғамы үшін үлкен сынақ. Дегенмен мемлекет нарықтық саясат жүргізе отырып, әлеуметтік жауапкершілік қағидаларын сақтауға тырысады.

2024 жылы әлеуметтік осал топтарға газға арналған жеңілдік ваучерлерін ұсынатын цифрлық жоба іске қосылды.

Сондай-ақ, газдандыру бағдарламалары жалғасып жатыр. Тіпті бизнес-логика тұрғысынан тиімсіз саналатын шалғай ауылдарға да инфрақұрылым тартылыда. 2025 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша елдегі газдандыру деңгейі 62,4%-ға жетіп, 12,6 млн адам газға қол жеткізді. Батыс өңірлер мен ірі қалалар толық қамтылған, ендігі мақсат елдің орталық аймақтарына бет бұрып, 2040 жылға дейін техникалық тұрғыдан мүмкін аймақтардағы халықтың 90%-ын газбен қамту.

Бұл тәсіл газдандыруды тек экономикалық жоба емес, аймақтарды дамыту мен өмір сапасын арттыру құралы ретінде қарастыратынын көрсетеді. Бұл – елдегі тұрақтылықты қамтамасыз етудің маңызды алғышарты.