Жақсылықтың жаршысы

Қазақ қашаннан кеңдігімен, елдігімен, сан бояулы салт-дәстүрімен ерекшеленеді. Ұлтымыздың ұлылығын нақыштайтын қанға сіңген қасиет, әдет-ғұрыптар бойтұмар сынды сан ғасырдан бері жасап келеді. Әсіресе күн мен түн теңеліп, Самарқанның көк тасы жібитін, қазан оттан түспейтін, Жер-ана бусанып, тіршілік атаулының тамырына қан жүгіретін Ұлыстың ұлы күнінің тарихи һәм ұлттық маңызы орасан. Қазіргідей жаңа заманға, жаңа қоғамға, жаңа уақыттың ағысына сай дәстүрге айналған мерекенің де жалпыхалықтық сипаты өзгеріп келеді. Жаһандану кезеңінде мұндай өзгерістердің болуы да заңдылық.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев былтыр Атырау атырабында өткен «Адал адам – Адал еңбек – Адал табыс» атты Ұлттық құрылтайда көптеген елдік мәселені сөз етті. Соның ішінде ұлттық бірегейлік пен құндылыққа айрықша тоқталды.

«Ендігі мәселе – ұлттық бірегей­лігімізді нығайту. Мен «Egemen Qazaq­stan» газетіне берген сұхбатымда Ұлыс­тың ұлы күнін бүкіл ел болып жаңаша атап өтетінімізді айттым. Жақын­да осыған байланысты арнайы тұжырым­дама қабылданды. Әрине, бүкіл әлем жұртшылығымен бірге қарсы алатын Жаңа жыл мерекесінен бас тартпаймыз. Бірақ әз Наурыздың мәртебесін көтеріп, мазмұнын ба­йыта түсеміз. Мысалы, Көрісу күнінен бас­талатын мейрам кезінде әр күннің өз атауы болады. Соның бірі Ұлттық киім күні деп аталады. Басқа жұрт қазақты киімінен танитын болуы керек», деп айтқан еді.

Осы жиында Пре­зидент ұлттық мерекені тойлаудың жаңаша тәсілін қа­растыруды тапсырған еді. Мәде­ниет және ақпарат министрлігі Мем­лекет басшысының тапсырмасы аясында «Наурыз мейрамын тойлау тұ­жырымдамасын бекіту туралы» Үкімет қаулысын әзірледі. Тұжырымдамаға сәйкес Көрісу күнінен басталған ұлық мереке он күн тойланып, Тазалық күнімен түйінделді.

Иә, Президент айтқандай, Наурыз – елдіктің дәстүрі, жаңару мен жаң­ғырудың рәмізі. Қазір заман өзгерді, соған байланысты қоғамдық сұраныс та жаңарды. Жаһандану үдерісі, технологиялардың үздіксіз дамуы, интернет, тіпті жасанды интеллект ел алдына жаңа саяси, әлеуметтік мәдени талап қойып отыр. Әз Наурызды тойла­ғанда да мына факторларға мән бе­руіміз қажет. Ең алдымен, Наурыз – еңбектің атаулы күні, еңбек адамының мерекесі. Наурыз ескіден арылып, жаңа жолға түсудің, жаңаша дамудың, жаңаша ізденудің жолы. Ұлыстың ұлы күні – халқымыздың мәдени бірлігін қалыптастырушы фактор ретінде ортақ құн­дылық. Яғни ұлық күнді мереке­леудің жаттанды үрдісінен бөлек шынайы қазақы болмыстың, табиғат­тың, күн мен түннің теңесуінің, жастар­дың арасында құнды минимализм, эколо­гиялық мәдениет, ысырапшыл­дықтан арылу сынды ғадеттер мереке мазмұнына жаңа бояу қосары анық.

Жалпы, Мемлекет басшысы қай кезде де еліміздегі мерекелік күндерді атап өтуде «той тойлаудан гөрі, ой ойлау маңызды» дегенді баса айтады. Ұлыстың ұлы күнін атап өтерде де осы тәмсілдің маңызына тереңдей мән бергеніміз жөн. Наурыз жасандылық пен науқаншылдықтан, дабыралық­тан алыс, мазмұнды, халыққа, әсіресе өскелең ұрпаққа танымдық сипатта пайдалы іс-шаралар аясында өтсе, рухани маңызы арта түсері сөзсіз. Өнер қайраткерлері бұл мерекеде ұлттық құндылықтарымызға, соның ішінде сан ғасырдан үзілмей келе жатқан ән мен күйімізге басымдық берілуі керек дейді.

Этнограф Жамбыл Артықбаев та жаңа форматтың енгізілуін қуантарлық жаңалық деп есептейді. Осы орайда ғалым мектеп оқушыларының демалысын 14 наурыз бен 23 наурыз аралығына ауыстыруды ұсынады. Оның пайымдауынша, мұндай қадам әз Наурызды халықтық тұрғыда тойлауға жол ашады.

«Халқымызда баяғыдан келе жат­қан баталасу дәстүрі бар. Бұл – ұлт ұйыс­тыру саясатының бір тетігі. Ертеде қазақ­тың тайпалары мен рулары жиналып, ант беріп, баталасып, ел болды. Оған жүздеген мысал келтіруге болады. Наурыз мерекесінде осы дәстүрді қайта жаңғыртсақ, артық болмайды. Өйткені елімізде бірталай этнос өкілі тұрады. Қысқасы, Ұлыстың ұлы күнінде баталасуды көтеруіміз керек. Елдің татулығын осылай сақтауға болады. Қазір хал­қымызда тұрмыстық зорлық-зом­былық, түрлі кикілжің көбейіп барады. Біз әуелден кеңпейіл, дарқан халық едік. Құшағымызға барлығын тарттық. Солай өмір сүріп келдік», дейді Ж.Артықбаев.

Ұлық мерекені жаңаша тойлау, ең алдымен, сан ғасырдан бері тойланып келе жатқан мерекенің құндылығын арттырып, сол арқылы ұлттық рухты көтеру мақсатын көздейді. Халыққа Наурыздың тек мерекелік сипатын ғана танытпай, тарихи маңызы мен та­нымдық қырын көрсету. Даңғазалықтан рухани ізге түсу, ұлттық болмысымызға үңілу, өзімізді тану, өткенді еске алу.

Белгілі мәдениеттанушы Серік Ер­ғалидің пікірінше, әз Наурыздың жаңаша форматта тойлануы мерекенің мән-мағынасы мен мазмұнын байытады.

«Меніңше, Наурыздың дәстүрі өзіне толық жетеді. Мысалы, қазақта «Алтыбақан» деген ойын бар. Негізі ол ойын емес. Күн мен түннің теңелуіне арналған маятник. Қыз дегенің – ай, жігіт дегенің – күн. Мысалы, алтыбақан кешқұрым құрылады да, таң атқанша тербеледі. Неге? Таңды қарсы алған. Мысалы, наурыздың 21-інен 22-сіне қараған түннен бас таңды қарсы алуға болады. Рим тарихшысы өз еңбегінде: «Сақтар бас таңды қарсы алғанда 60 баланы қызыл мауытқа киіндіріп, тоғыз күй тартқан», деп жазыпты. Көрнекті этнограф Жағда Бабалықұлы қытайдың көне еңбектерінде: «Ғұндардың қағаны бас таңды қарсы алғанда тоғыз күй орындалды», деп жазғанын айтады. Бас таң деп күн мен түннің теңелгенін айтамыз. Наурыздың үш қағидасы бар: жеті дәм, жеті үн, жеті өң. Жеті дәм наурыз көжеден басталады», дейді ол.

Сонымен, былтырдан бері жаңа форматта, жаңғырған сипатта тойлана бастаған Наурыз мерекесін қоғам жылы қабылдағанын байқадық. Зиялы қауым өкілдері де, қарапайым тұрғындар да он күн бойы өткізілген іс-шараларға белсене араласты. Сол тұрғыда қазақтың ежелгі жаңа жыл тойлау салты Нау­рызнаманы жаңғырту сәтті жүзеге асып, қоғамда саяси тұрақтылықты, достық пен келісімді нығайтудың, жалпы­халықтық, отбасылық мерекенің тетігіне айнала түсті деуге толық негіз бар. Әрине, Ұлыстың ұлы күнін жаңаша тойлауға қатысты жан-жақты бағыттағы ұсыныстар әлі де талқыға түсіп, қабылданары анық.