Езу тарттырар есім-сойлар

Адам – күлетін де, күлкі шақыра алатын да бірден-бір жаратылыс. Ал күлкінің әзіл, мысқыл, әжуа, кекесін, оспақ, қағытпа, сықақ, қалжың, келеке, келемеж, мазақ, мұқату секілді толып жатқан реңктері бар. Бұлардың бәрі де күлкінің түрлері болғанымен, барлығы бірдей синоним сөздер емес. Теоретик-ғалым Т.Қожакеевше айтсақ, «Сатира, юморды әзіл-қалжыңмен, анекдотпен шатастырмау керек. Сатира, юмор – фактіні көре алатын, оны жинақтап, типтендіре білетін, болмыс-құбылыстардың әлеуметтік мәнін көркем де бейнелі тілмен ашып, суреттеп беретін әдебиет саласы». Сондықтан сатираның бәрі күлкілі болғанымен, күлкі шақырғанның бәрі сатира емес.

Адамның ойламаған жерден шалбары түсіп кетсе, айна­ладағылар күліп жіберуі мүм­кін. Алайда мұнда тұрған нағыз ко­мизм жоқ. Ал мажарстандық «Неке кегі» фильмінде олақ тігіншінің өз-өзіне тіккен шалбары сыпырылып түскенде, күлкі әлеуметтік мазмұн мен комедиялық сипат алады. Жалпы, сатирада адамның кемшілігін көрсетіп, сықақтың шоғына қақтаудың жолы сан алуан. Сатиралық шығармаларда адам бойындағы кемші­ліктер оның ой-ниетінен де, сөзінен де, ісінен де, тіпті есімінен де көрініп отырады. Иә, сатиралық кейіпкердің аты мен затының сай болуы – шығармадағы көр­кемдік дәлдік пен юморлық эффек­тіні күшейтетін басты тетік. Ауыз әде­бие­тіндегі Қожанасыр, Алдаркөсе, Қара­бай, Қодар немесе Б.Майлиннің Мырқымбайы мен Ә.Нұрпейісовтің Судыр Ахметі сияқты халықтың ұғым-түсінігіне етене кірігіп кеткен кейіпкер­лер – сөзіміздің дәлелі. Бұл есімдер өмір­дегі кейбір адамдарды теңей қоятындай, сілтеме жасайтындай жинақтық дәре­же­ге көтерілген. Көркем әдебиетте кейіп­кер­дің аты кездейсоқ таңдалмайды. Әсіре­се сатиралық шығармаларда бұл заң­­ды­лық өте маңызды. Жазушы кейіп­кер­дің есімі ар­қылы оның мінезін, қоғам­дық орнын, рухани деңгейін, кейде тіпті күлкілі жағдайға түсетін тағды­рын астарлы түрде аңғартып отыра­ды. Әдебиетіміздегі C.Адамбековтің ­Аю­байы, Ш.Смаханұлының Елпекбайы мен Шимайбегі, О.Әубәкіровтің Бө­ден, Пәштуан, Көди-Сөдиі, М.Рәштің Суыл­дағы мен Мұржамұрыны, Ғ.Қа­быш­­ұлының «Дұғай Шұғайышы», К.Әмір­бектің Нәпиі мен Тайпағы, Т.Әлімбектің Тымпиы, М.Шерімнің Мыжбан-Тыжбан сияқты кейіпкерлері қыршаңқы теңеу­лермен шебер қашалып, кесек образ­дар дәрежесіне дейін көтеріл­ген. Мұн­дай есімдер – жай ғана кейіпкер аты емес, автор тарапынан берілген астарлы баға, көркем мінездеме. Ғалым Ә.Қа­бы­лов «Сатира поэтикасы» атты еңбе­гінде сатиралық шығармаларда ке­йіп­кер есімдерінің өзі олардың іс-әреке­тіне сай келіп, оның астарында күлкі туғызатын қасиет болуы керектігін және осы қағиданың қисыны Оспанхан шығармаларынан айқын көрінетінін ашып айтады. «Оспанхан әңгімелерінде кейіпкер аттары олардың адами табиға­ты мен болмыс-бітімінен хабар беріп тұрады. Монша меңгерушісін Тырдай Жалаңашов деп атағаны сияқты, үй арасына өсек тасып, зыр қаққан жеңгейді Зымзия, ешкімнің көңіліне қарап, ағайыншылық жасап, баласын оқуға түсірмеймін деп уәде етіп, енді ағасының «ішіп-жеп» қойғаны үшін амалсыздан антынан айнуға мәжбүр болған институт оқытушысын Қымғуыт, оның жебір ағасын Бошалақ, жолай кездескен бейтаныс кісіні бауыр етем деп үйіне әкеп қонақ қылып, кеткен соң оны кінәлап, хат арқылы ақыл қосқан қалжыңбасты Қошқыл, оның айтқанына еріп жүре беріп, мазағына айналған уайымсыз жігітті Айдаубай, араға жыл салып, елуге толдым деп туған ауылына келіп, «жылу» жинағыш «атақты жерлесті» Дегіш Титықбаев т.с.с. атауы сатиралық кейіпкерлер атының әңгіме мазмұнымен байланысты алынатынын, яғни форма мен мазмұн бірлігін көрсетсе керек». Иә, Әубәкіровтің Әусек, Ықтимал, Әкпішу, Анау-Мынау, Салпаң, Қарпық сынды кейіпкерлері осал жандар емес, есімдері ерсілеу, іс-әрекеттері оғаш, күлкілі бола тұра, сонысымен оқырманын ойландырып, жамандықтан жирендіріп, жақсылыққа тәрбиелеп оты­рады. Оспанханның «Емен есік» өле­ңіндегі кейіпкерлердің тегі де олардың қандай адам екенінен хабар береді.

«Мен көрдім мыс тұтқалы емен есік,

Жазу бар шекесінде «Елемесов».

Мынадан соң сен емес, мен кірем деп,

Алдында талай жан жүр ерегесіп…»

Осылайша, кабинетке кіру мүмкін болмай, кейіпкерді кездестірудің сәті түспейді. Араға уақыт салып, қайта айналып бір келгенде емен есіктің жазуы өзгеріп кетіпті:

«…Бір келсем, сол баяғы емен есік,

Бұл күнде шекесінде: «Бөгемесов».

Апырай, өсті ме екен, өшті ме екен,

Бет жүзін бір көрмеген Елемесов».

Бір қызығы, өлеңде Елемесовтің де, Бөгемесовтің де бет-бейнесі, мінез-құлқы сипатталмаған. Бірақ оқырман олардың қандай адам екенін тегінен-ақ тап басып таниды. Өзінен төменгі адамдарды елемейтін, көзге ілмейтін бастықтың тірлігі, оның орнына жайғас­қан Бөгемесовтің іс-әрекеті өз тегімен кекесінді мағынада үйлесім тапқан.

Енді бірде «Мөрбасар» атты өлеңінде ақын тамыр-таныстық пен қызмет бабын асыра пайдаланатын, бақай есеп пен бас пайдаға келгенде алдына жан салмайтын жандардың сатиралық бейнесін тікенді тілмен аяусыз әшкерелейді. Шығармада екі кейіпкердің өзара диалогі арқылы бірнеше жағдайдағы жалған анықтама беру фактілері ашылады. Осы арқылы автор қоғамдағы парақорлық, жемқорлық, жалғандық сияқты келеңсіз құбылыстарды сын садағына алады.

«Әй, Мөрбасар, Мөрбасар,

Баса беріп мөріңді,

Қазып жүрме көріңді»,

– деп уытты тілмен ушықтыра тұн­­шық­­тырады. Оспанхан осы әдісті бала­лар­ға арнаған өлеңдерінде де сәтті қолдан­ған. Мұны сатирик Еркін Жаппас «Қым­сынбашы, қылықтым» еңбегінде ашып айтады: «Кекіл қойды Керімбек», «Был­дырбек», «Бытпылдық», т.б мазақта­мала­ры, сықақтары көзге онша елене бер­мейтін титімдей ғана кемшілік, мінді тілге тиек ету арқылы балаларды жамандық атаулыдан жиіркендіре безіндіреді. «Бектенбек», «Әшекей қыз», «Мәмбеттің қулығы», «Шолжаң» сияқты көптеген өлеңдері сөзді ойнатып, бүлдіршіндерге тән характер жасай білгендігімен құнды», дейді Е.Жаппас.

Осы орайда сатирадағы есімдер жүйе­сіне қатысты бір қызық құбылысты айта кеткен жөн. Академик Рымғали Нұрғали «Драма өнері» атты еңбегінде Бейімбеттің «Талтаңбайдың тәртібі» пьесасындағы негізгі қаһармандардың есімі мінезінен, әлеуметтік ортасынан хабар беріп, оларға деген автор көзқарасын білдіретінін айтады. «Шапшаңбай, Сүндет, Парыз, Жанбол, Ақсүйрік, Жақсылық... Талтаңбаев. Көп бүліктің мұрындығы болатын кейіпкердің аты да айтылмайды, фамилиясы жетіп жатыр – Талтаңбаев. Түскен жерін ойып жіберер тас секілді», дейді Р.Нұрғали. Яғни сатирадағы кейіпкердің аты-жөні оның мінез-құлқына, іс-әрекетіне толық сай келсе күлкі шақырады.

Енді бір қызығы, сатирадағы кейіп­кер­дің есім-сойы оның бітім-болмысына қарама-қайшы болған жағдайда да кө­мейді күлкі қысады. «Жаман иттің атын Бөрібасар қойған» секілді. Мұны Оспанхан Әубәкіровтің балаларға арна­ған өлеңдерінен анық аңғарамыз. «Керім бала Керімбек» деген өлеңінде автор басты кейіпкерді былайша сипаттайды: «Кір-кір болып кеңірдек, Керіледі Керімбек. Кір-кір болса кеңірдек, Қалай керім көрінбек?». Енді Оспанханның мысалдарынан да мысқылдап дәм таталық. «Уа, Шошекем, Қолыңыз бос екен, Жайлауға жүріңіз», деп басталатын «Қой мен шошқа» мысалында сатирик өмірдегі Бәке-Сәкеңдер­дің бейнесін Шошекең деп алып, өткір әжуалайды.

Сатира жанры үшін есім – жай атау емес, астарлы ой мен бағалау кодын бойы­на сыйдырған көркемдік құрал. Біреу­лер одан өз ортасын көріп, өзін таниды, «осы мені айтып отырған жоқ па?» деп іш­тей қуыстанады. Сондықтан да сати­ра­дағы есім-сой – күлкіге жетелейтін кілт. Шебер жазушы кейіпкеріне лайық ат қойса, ол ұмытылмайтын образға ай­на­­лады. Қарапайым көрінгенімен, аста­рын­­да салмақты сын, ащы шындық жатады.